تبیین جامعه شناختی فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین

دین ایدئولوژیک در اندیش? شریعتی و سروش موضوع مطالعات مختلفی قرار گرفته است که هر یک از زاویه ای این دوگانگی درک ایدئولوژیک از دین را بررسی کرده اند. عمده تحقیقات، فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش را ناشی از تراوشات ذهنی آنها و تحقیقات دیگر این فراز و فرود را ناشی از برخی شرایط می دانند. کمتر تحقیقی به تبیین مجموعه عوامل دلیلی و علّی موثر بر فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش می پردازد. پایان نام? حاضر فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش را منحصراً ناشی از ذهن و یا شرایط نمی داند بلکه مجموعه عوامل دلیلی و علّی را تواماً در این فراز و فرود موثر می داند و تا حد امکان تلاش می کند تا مجموعه عوامل دلیلی و علّی موثر بر موضوع مورد بررسی را شناسایی و تبیین کند. منظور از عوامل دلیلی، عواملی است که در عرص? معرفت حادث می شود و با اختیار و آگاهی توأمان است. در این پایان نامه عوامل دلیلی شامل: تعریف و تلقی از مفاهیم و منابع فکری است. اما عوامل علّی، عواملی است که بر حسب شرایط اتفاق می افتد و ذهن بشر، خواه و ناخواه و آگاه و ناآگاه، تحت تأثیر آن قرار می گیرد. در این پایان نامه عوامل علّی شامل: پایگاه اقتصادی - اجتماعی، شرایط اجتماعی - تاریخی، شرایط محیطی(در بعد اندیشه)، زمینه های نهادی، حلق? اجتماعی و قدرت است. در این پژوهش با روش کلاسیک تحلیل مدارک یا به عبارتی بررسی محتوایی و نیز تبارشناسی که به عنوان رویکرد روش شناختی مورد استفاده قرار گرفتند؛ به بررسی محتوایی آثار مربوط به موضوع شریعتی و سروش به منظور مشخص کردن تعریف و تلقی آنها از مفاهیم و تأثیر آن بر فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین پرداختیم و از تبارشناسی به عنوان رویکرد روش شناختی برای در نظرگرفتن کثرت عوامل در بررسی موضوع و توجه به وجودشناسی معرفت استفاده شد. در بخش چهارچوب نظری با بهره گیری از عامل های استخراجی: منابع فکری، پایگاه اقتصادی - اجتماعی، شرایط اجتماعی - تاریخی، حلق? اجتماعی و قدرت که بر اساس واکاوی نظریات جامعه-شناسی معرفت برخی از صاحبنظران کلاسیک و مدرن در این زمینه به دست آمد و همچنین با استفاده از مدل وسنو برخی از عوامل دیگر چون شرایط محیطی (در بعد اندیشه) و زمینه های نهادی را در نظر گرفتیم که بر اساس آنها عوامل دلیلی و علّی موثر بر موضوع مورد نظر را بررسی و تحلیل کردیم. بر اساس یافته های این پژوهش، به این نتیجه رسیدیم که مجموعه عوامل دلیلی و علّی در فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش موثر است امّا عامل قدرت در این فراز و فرود حائز اهمیت می باشد. شریعتی و سروش به عنوان روشنفکر دینی در «بازی قدرت» مشارکت جستند و تسلیم انگار? مسلط قدرت نشدند. شریعتی و سروش در برابر قدرت دو واکنش متفاوت از خود نشان دادند؛ درحالیکه شریعتی در برابر نفوذ ایدئولوژی های غربی و استبداد رژیم حاکمه با کنش فعال در برابر خواست قدرت، به مقاومت پرداخت، به عنوان راه حل خروج از معضلاتی که گریبانگیر جامع? آن زمان بود واکنش منفعلی در برابر مطرح شدن دین ایدئولوژیک و عواقب آن در جامعه داشت. سروش در برابر دینِ ایدئولوژیک به مقاومت و نقد آن پرداخت اما در برابر قدرت ایدئولوژی های غربی چون لیبرالیسم واکنش به نسبت انفعالی ای داشت.